Badania traseologiczne artefaktów krzemiennych
z mezolitycznego grobu w Janisławicach

Czym jest traseologia? Poszukując odpowiedzi na pytania dotyczące funkcji poszczególnych zabytków, jaką pełniły wśród dawnych ugrupowań ludzkich, naukowcy często odwołują się do przeprowadzanych analiz traseologicznych, które pierwsze zastosowanie znalazły w kryminalistyce. Umożliwiają one rozpoznanie oraz interpretację makroskopowych i mikroskopowych śladów występujących na powierzchniach wytworów wykonanych przede wszystkim z kamienia, ale także z kości, poroża czy metalu.		Szczegółowym mikroanalizom poddaje się artefakty, których powierzchnie są czytelne, a ich pierwotny obraz nie został zniszczony w ciągu tysięcy lat. W trakcie badań notuje i interpretuje się ślady użytkowe, takie jak: wykruszenia, obłamania, ślady liniowe (zarysowania lub świecące linie) i wyświecenia (świecące pasma lub plamy), powstałe w wyniku konkretnej czynności czy zastosowania oprawy.
Punkty wyświeceń na wiórze
Na podstawie przeprowadzanych analiz traseologicznych możliwe jest uzyskanie odpowiedzi na następujące pytania: czy analizowane wytwory były używane; jak je wykonywano, jakimi narzędziami; jakie działania fizyczne pozostawiły ślady na zabytkach, czyli jakich czynności podjął się pradziejowy człowiek przy ich pomocy (np. cięcie lub skrobanie); jakie rodzaje surowców obrabiane były analizowanymi okazami (np. drewno, kość, skóra); czy artefakty posiadały oprawy; jaką funkcję spełniały dane narzędzia w minionych społecznościach (np. grot strzały lub nóż do mięsa); w jaki sposób były niszczone (przez działalność wiatru, wody, człowieka, zwierząt itp.) przez setki czy tysiące lat, w trakcie zalegania w sedymencie.		W badaniach traseologicznych bardzo ważną rolę pełnią eksperymenty. Wykonuje się i używa replik pradziejowych przedmiotów, aby następnie móc porównać ślady powstałe na współczesnych okazach z widocznymi na prahistorycznych narzędziach. Dzięki temu można wnioskować o ich zastosowaniu w przeszłości. Wyniki badań mikroskopowych i eksperymentalnych, wraz z charakterystyką morfologiczną, technologiczną i surowcową, służą do ustalenia zależności pomiędzy dobraniem surowca, techniką wytwarzania, formą i funkcją narzędzi. Analizy funkcjonalne są niezwykle cenne w procesie interpretacyjnym poszczególnych elementów życia codziennego społeczności pradziejowych, m.in. tradycji, gospodarki, komunikacji czy funkcjonowania oraz rozplanowania przestrzennego obozowisk.
Ślady czerwonego barwnika
Co wykazały analizy traseologiczne wytworów krzemiennych z Janisławic? Badaniom mikroskopowym poddano wszystkie zbrojniki oraz wióry będące wyposażeniem grobu w Janisławicach. Niestety, spora część okazów krzemiennych okazała się być pokryta patyną (jest to zmiana powierzchni pod wpływem procesów związanych z działalnością czynników naturalnych – fizycznych i chemicznych, zachodzących w trakcie zalegania zabytków w sedymencie), która zamazała pierwotny obraz mikroskopowy powierzchni artefaktów. Dlatego też dalszej szczegółowej analizie poddano tylko część artefaktów. Należy zaznaczyć, że na powierzchni większości przebadanych zbrojników i wiórów zaobserwowano pozostałości czerwonej substancji, zapewne ochry, którą pierwotnie pokryty był zmarły. Zalegały one przede wszystkim w miejscach o lepszej przyczepności, czyli na pozostałych fragmentach kory oraz w negatywach łusek tworzących retusz. Mikrolity Na podstawie dotychczas przeprowadzonych analiz traseologicznych zabytków pozyskanych podczas wykopalisk przeprowadzanych w całej Europie, wiadomym jest, że drobne zbrojniki krzemienne w dobie mezolitu wykorzystywane były zazwyczaj w trakcie polowań. Spełniały rolę elementów składowych strzał, a mocowane były zarówno na czubkach, jak i wzdłuż boków drzewców. O takiej funkcji przekonują specyficzne ślady stwierdzone na ich powierzchniach przy użyciu mikroskopu, które powstały podczas trafienia grotem w cel. Na podstawie badań eksperymentalnych zauważono, że podczas wbicia się w tuszę zwierzyny zbrojnik ulega charakterystycznym obłamaniom. Mogą odpaść od niego niewielkie fragmenty, które w efekcie bezpośredniego kontaktu z przesuwającym się w dalszym ciągu okazem mogą spowodować zarysowania i liniowe wyświecenia powierzchni. Podobne ślady powstają również podczas tarcia powierzchni krzemiennej przez odłamki kości, w którą wbiło się ostrze, lub też ziarna piasku zalegające w futrze lub na skórze zwierzęcia.		W wyniku przeprowadzonych mikroskopowych badań zbrojników z Janisławic nie można stwierdzić, że okazy te pełniły funkcję grotów strzał. Na ich powierzchniach nie stwierdzono również innego typu śladów użytkowania, które zazwyczaj zauważalne są wzdłuż ostrych krawędzi. Zaobserwowano jednak ślady w postaci starć i plam wyświecenia powstałych w efekcie kontaktu z surowcem organicznym, zlokalizowanych głównie na wystających partiach mikrolitów. Mogły one uformować się w rezultacie osadzenia ich w oprawach (drzewcach strzał?) lub też podczas przechowywania w jakiegoś rodzaju pojemnikach czy też sakiewkach, na co wskazują przeprowadzone testy eksperymentalne. Niestety, zaobserwowane ślady nie odznaczają się na tyle rozwiniętą formą, aby móc sprecyzować ich genezę. W przypadku okazów zlokalizowanych przy kolanie osobnika z grobu z Janisławic, można stwierdzić, że trzy zbrojniki – ostrza typu Wieliszew oraz krępy trójkąt – najintensywniejszymi śladami odznaczają się przy podstawach. Nie udało się natomiast zaobserwować mikroskopowych śladów na kolejnych trzech smuklejszych, węższych artefaktach, tzw. trójkątach janisławickich. Pozostałe mikrolity pozyskane z innej części jamy grobowej charakteryzują się występowaniem wyświeceń oraz zagładzeń na wystających graniach międzynegatywowych. Na powierzchniach ostrzy widoczne są w partiach środkowych oraz dolnych, gdzie są najintensywniejsze, zaś nieco inaczej na smukłym trójkącie, ślady rozciągają się przede wszystkim wzdłuż krawędzi celowo zatępionej (zaretuszowanej). Pewna regularność w umiejscowieniu starć i wyświeceń może wskazywać, że pierwsza z wymienionych możliwych interpretacji, o osadzeniu artefaktów krzemiennych w oprawach, jest bardziej przekonywająca, przynajmniej w przypadku niektórych okazów. Jeżeli przyjąć ją za słuszną, należy uznać, że ostrza osadzane były na czubkach opraw i niewykluczone, iż smukłe trójkąty mogły spełniać funkcję bocznych wkładek. Za tą interpretacją przemawia także sama forma mikrolitów – trójkąty janisławickie nie mają ostrych zakończeń, natomiast ostrza typu Wieliszew odznaczają się spiczastymi wierzchołkami.
Starcia i wyświecenia grani zbrojnika
Wióry Gdyby nie przeprowadzane badania traseologiczne, to wióry, których krawędzie boczne nie zostały celowo przekształcone poprzez zaretuszowanie, często nie odznaczające się widocznymi (nieuzbrojonym okiem) oznakami użytkowania, nie byłyby zapewne uznawane przez naukowców za potencjalne narzędzia. Traseolodzy, zajmujący się problematyką zastosowania wiórów w okresie mezolitu, podkreślają ich mocno zróżnicowaną funkcję. Tego typu zabytki, przypuszczalnie z racji charakteru bocznych krawędzi, wykorzystywane były do cięcia surowców organicznych – mięsa, skóry, kości, poroża, drewna, czy też roślin zielnych, służyły też do strugania (np. drewna), rzadziej natomiast do skrobania (np. wyprawiania skóry). Jednak wióry z Janisławic, tak samo jak i zbrojniki, najpewniej nie były używane, gdyż nie odnotowano na ich powierzchniach jakichkolwiek oznak funkcjonalnych. Natomiast na ich graniach, które są najbardziej wy-		pukłymi częściami, oraz przy niektórych krawędziach bocznych, zaobserwowano miejscowe lub bardziej rozciągające się plamy wyświecenia lub starcia, w pewnym stopniu podobne do tych widocznych na mikrolitach. Chaotyczność ich lokalizacji może sugerować, że zmiany odnotowane na powierzchniach zabytków mogą być wynikiem ocierania się wiórów o jakiegoś typu materiał organiczny, z którego wykonany został pojemnik, sakiewka itp. Wykonane analizy traseologiczne wyraźnie wskazują, że pozyskane z Janisławic wytwory krzemienne nie były wcześniej używane. Być może zostały one wykonane tuż przed pochowaniem zmarłego i złożone jako dary grobowe. Nie zostały one włożone luzem, lecz zadbano, aby pozostawić je w jakiegoś rodzaju pojemniku, a także być może część z nich osadzić w oprawach. Możliwe jednak, że zarówno zbrojniki, jak i wióry były własnością „człowieka z Janisławic” jeszcze za jego życia. Nie miał on okazji ich użycia, a po jego śmierci wytwory krzemienne pozostawiono przy pierwotnym właścicielu.