Czas i rzeka. Dolina Liwca u schyłku starożytności

Rzeka meandruje w szerokiej dolinie, w dolnym biegu przecinając pozostałości dawnej Puszczy Kamienieckiej. U schyłku starożytności, między II wiekiem p.n.e. a początkiem V wieku n.e., Liwiec stanowił oś jednego z ważniejszych skupisk osadniczych plemion germańskich zamieszkujących wówczas znaczną część ziem dzisiejszej Polski. Piaszczyste wydmy rozciągające się wzdłuż krawędzi doliny i sama rzeka, spławna przez większość roku, stanowiły dogodne szlaki komunikacyjne, zaś lekkie gleby i liczne małe strumienie tworzyły znakomite warunki dla rozwoju gospodarki opartej na rolnictwie.

Archeologiczne zainteresowania przedhistorycznym osadnictwem
w dolinie Liwca sięgają drugiej połowy XIX wieku. Do prywatnych kolekcji, a później do zbiorów muzealnych, przede wszystkim do działu archeologicznego ówczesnego Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, trafiły pierwsze zabytki odkryte na stanowiskach z przełomu er, między innymi w Raźnach, Grębkowie i w Jarnicach; wielki skarb rzymskich denarów z I–II wieku n.e. przypadkowo znaleziony w 1873 roku pod Jarnicami dostał się do zbiorów rosyjskich i zapewne zaginął. W końcu lat 1880. badania wykopaliskowe w Popielowie i Stawiskach prowadził Tymoteusz Łuniewski (1847–1905), ziemianin i przedsiębiorca z Korytnicy, a jednocześnie zapalony archeolog i etnograf, który wyniki swoich poszukiwań opublikował w IV tomie „Wiadomości Archeolo-gicznych” już w 1882 roku. W początkach XX wieku „wycieczki archeologiczne” odbywał tu Roman Jakimowicz (1889–1951), późniejszy organizator i pierwszy dyrektor Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, współpracujący z mieszkającym
w Woli Korytnickiej geologiem Stanisławem Małkowskim (1889–1962), przyszłym twórcą i dyrektorem Muzeum Ziemi w Warszawie.

W latach 60. ubiegłego wieku szeroko zakrojone prace archeologiczne na stanowiskach z późnej starożytności w dolinie Liwca podjęło
i prowadzi do dzisiaj Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie. Początkowo badania skupiały się w strefie środkowego biegu rzeki - Teresa Dąbrowska odsłoniła wówczas dużą, lecz zniszczoną nekropolę w Karczewcu, wznowiła prace na cmentarzysku w Starej Wsi, odkrytym i częściowo rozkopanym w 1941 roku, ratowniczo rozpoznała też cmentarzysko w Kopciach. W latach 70. i 80. badania wykopaliskowe skoncentrowały się w rejonie ujścia Liwca. Na dużym i dobrze zachowanym cmentarzysku w Kamieńczyku, należącym do najważ-niejszych stanowisk archeologicznych z przełomu er na ziemiach polskich, wykopaliska przeprowadziła Teresa Dąbrowska, Jacek Andrze-jowski zbadał równie dobrze zachowaną nekropolę w Nadkolu
i zakończył prace na drugim cmentarzysku w tej wsi, rozpoczęte przez Annę Pozarzycką, zaś Grażyna Orlińska badała niezwykle ciekawe miejsce produkcji ceramiki na osadzie w Kamieńczyku-Błoniu.

Najnowszy projekt badawczy Państwowego Muzeum Archeologicznego w dolinie Liwca związany jest z Jartyporami. Od 1998 roku zespół Działu Epoki Żelaza kierowany przez Jacka Andrzejowskiego prowadzi tu prace wykopaliskowe na wielkiej i niezwykle ciekawej nekropoli, na której zaniechano grzebania zmarłych dopiero w początkach V wieku n.e., u schyłku germańskiego osadnictwa nad Liwcem i na całym obszarze ziem polskich. Rezultaty tych prac – oprócz spektakularnych znalezisk – pozwalają na coraz pełniejsze wejrzenie w fascynujący świat kultury plemion zamieszkujących tu przed niemal dwoma tysiącami lat, ale też, stawiając przed archeologami kolejne pytania, są początkiem nowych badań dawnych dziejów ziem w dolinie Liwca.
(Jacek Andrzejowski)